Religijność sarmacka w przekazie pismiennictwa polskiego XVII i XVIII wieku
Producent:
Religijność sarmacka w przekazie pismiennictwa polskiego XVII i XVIII wieku Beata Łukarska WSTĘP
Opis zjawiska nazwanego we współczesnych opracowaniach naukowych sarmatyzmem
rozpocząć należy od jego definicji. Wśród najczęściej powtarzanych określeń,
które znaleźć można literaturze przedmiotu, znajdą się między innymi: historyczny
mit sarmacki (T. Ulewicz1, E.A. Żukowska2), polska formacja kulturowa żywotna
w szlacheckim społeczeństwie (J. Maślanka3), ideologia stanowiąca podstawę
szlacheckiego światopoglądu (A.F. Grabski4, J. Tazbir, R. Krzywy5), idea wyrastająca
z pojęcia mitu etnicznego, powiązanego z próbą poszukiwania własnej starożytności
(K. Pomian6, A. Nowicka-Jeżowa7), formacja kulturowa szlachty polskiej (A. Borowski8),
światopogląd polskiej szlachty (K. Obremski9). Rzeczą kolejną jest określenie
chronologii, w znaczeniu początku, rozkwitu i końca owej formacji, a także jej faz
przejściowych oraz cezur wewnętrznych. W przypadku pierwszego z wyliczonych
istnieje pewnego rodzaju zgodność zapatrywania wśród znawców zagadnienia. Większość
z nich sądzi bowiem, że zarówno genezy określenia Sarmacja, Sarmata, jak
i początku idei sarmatyzmu upatrywać należy jeszcze w stuleciu humanizmu, a więc
w wieku szesnastym. Pisze o tym Tadeusz Ulewicz w sposób następujący:
Teoria, czyli innymi słowy dawny mit sarmacki, stanowi tu genetycznie warstwę najstarszą i najwidoczniejszą
[...]. Oparta o starożytne, zdumiewająco żywotne nazwy Sarmacji i Sarmatów, doczekała
się ona pełnego wykształcenia i ostatecznego sformułowania w piśmiennictwie historycznym
czasów Zygmunta Augusta, ściślej w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych szesnastego wieku10.
Takie przekonanie pojawia się również w wystąpieniach wspomnianych
uprzednio: Juliana Maślanki, Andrzeja Feliksa Grabskiego (z przydaniem informacji
o prekursorskim opracowaniu teorii o Sarmatach w traktacie publicystycznym
Quincunx - Stanisława Orzechowskiego11), Janusza Pelca (uznającego skrystalizowanie
się procesu utożsamiającego Polskę i Polaków z Sarmatami u końca wieku
XVI, a dokładnie w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych tego stulecia, za
pewnik12) oraz Ewy Anny Żukowskiej.
Z kolei apogeum sarmackiego wzorca kulturowo-cywilizacyjnego przypaść
miało w siedemnastym stuleciu, z zaznaczeniem kilku etapów wyznaczonych datami
rokoszu Zebrzydowskiego (1606-1608) oraz dwóch niezwykle istotnych wydarzeń
z punktu widzenia społeczno-politycznego, a mianowicie: tzw. potopu
szwedzkiego (1655-1660) i wprowadzenia w życie edyktu skazującego na banicję
arian, czyli braci polskich.
Schyłek wielkiej idei narodu sarmackiego wiązany natomiast bywa z okresem
rozprzężenia i bezkrólewia po śmierci Jana III Sobieskiego 1696-1697 (nie bez
przyczyny określanego mianem ostatniego króla-Sarmaty) oraz zjawiskami charakterystycznymi
dla tzw. czasów saskich.
Istotne są również elementy konstytutywne ideologii sarmackiej. Wśród tych
wylicza się: pochodzenie (ograniczenie do jednej grupy społecznej, mianowicie do
szlachty13), przywiązanie do określonych ideałów oraz wzorów politycznych
i ustrojowych (zwłaszcza wartości życia ziemiańskiego, odzwierciedlonego w popularnym
przekazie kulturowym14 i literackim oraz owocującego w dziedzinie gospodarczej
wykształceniem się specyficznego profilu gospodarki produkcyjnej
i handlowej, obrony walorów tzw. demokracji szlacheckiej opartej na określonym
sposobie stanowienia prawa, obioru władcy itd.), umiłowanie wolności (zwłaszcza
w znaczeniu praw, przywilejów i swobód, z których korzystać mogli przedstawiciele
szlachty15), wojowniczość i rycerskość (żywotna przez długie lata idea przedmurza
chrześcijańskiego) i wreszcie przeświadczenie o wyższości wobec innych nacji
(koncepcja nowożytnego narodu wybranego16, przekonanie, co do opatrznościowej
kreacji poświadczającej wspomniane wybraństwo). W trakcie dojrzałej fazy formowania
się ideologii sarmackiej i ostatecznego określania granic społecznych narodu
sarmackiego wykształcił się jeszcze jeden miernik, a mianowicie: przynależność
wyznaniowa. Zdaniem Andrzeja Walickiego tylko w wersji pierwotnej ideologia
sarmatyzmu stawała się elementem spajającym szlachecką społeczność tak bardzo
zróżnicowaną pod względem etnicznym, językowym i wyznaniowym. O czym
wspomniany badacz omawianej problematyki pisze w sposób następujący:
Integrująca funkcja pierwotnej wersji mitu sarmackiego polegała więc na objęciu całej szlachty wieloetnicznego
mocarstwa mianem Sarmatów oraz przypisaniu jej wspólnego pochodzenia, wspólnego
umiłowania wolności i wspólnej dziejowej misji. Ideologia ta zakładała, że przynależność do tak
pojętego narodu sarmackiego daje się godzić ze zróżnicowaniem językowym, kulturalnym i religijnym,
że szlachta ruska i litewska jest równie sarmacka jak szlachta etnicznie polska i że prawosławni
i protestanccy członkowie stanu szlacheckiego są Sarmatami nie mniej niż katolicy17.
W mniemaniu Janusza Tazbira, w pierwszej połowie wieku siedemnastego godzono
się natomiast na wspólnotę różnych konfesji, ale tylko w obrębie tego samego
państwa, nie narodu18. Jak pamiętamy, wraz z
Sklep: gandalf.com.pl
Cena:
67.56
56.75
Przejdź do sklepu